‘We hebben de ouders een worst voorgehouden’

Mogelijk zegt de naam juf Sofie je niets, maar toch kun je haar kennen. Zo portretteerden we in Talent 2021-4 Explora, het voltijds HB-onderwijs in het Brabantse Raamsdonksveer, waar Sofie destijds werkte. En wie weet las je ooit een van haar columns in Trouw. Een nog groter podium kreeg ze eind 2023, toen Omroep MAX de documentaire uitzond over haar inspanningen voor hoogbegaafde leerlingen: Utopie van Sofie. Het script van deze documentaire komt overduidelijk niet uit Hollywood, want – zonder op voorhand alles prijs te geven – een happy end ontbreekt. Sofie krijgt een conflict met haar bestuurder en ruimt noodgedwongen het veld. Wat gaat hier mis en waarom? En vooral: welke lessen kan het onderwijs aan hoogbegaafde leerlingen trekken uit de ervaringen van Sofie? 

De klas van juf Sofie

Je ziet het niet aan de leerlingen als ze een voor een de Bredase basisschool binnenkomen, alsof je überhaupt aan huidskleur of kleding kunt aflezen of een kind hoogbegaafd is. De documentaire Utopie van Sofie begint met een doorsnee schooldag. Als kijker krijg je het idee: dit is een heel gemiddelde groep. Maar schijn bedriegt, de groep bestaat enkel uit hoogbegaafde leerlingen. Ze lijken zich daar al aardig van bewust. Zo geeft Abdirachman aan dat hij professor wil worden, Madelief vertelt te dromen van een baan als wetenschapper in de ruimtevaart en Rimas wil huisarts worden of anders hockeyster. Welkom in de klas van juf Sofie.

Wie is Sofie? Wat drijft haar? Sofie: ‘Ik was een druk kind en heb ADHD. Dat weet ik nu, maar destijds, in de jaren tachtig, werden alleen jongens gediagnosticeerd met ADHD. Dat ook meisjes ADHD konden hebben, was nog niet bekend. Of ik hoogbegaafd ben weet ik niet. Het is niet aangetoond, want ik heb nooit een test gedaan. Ik kan snel denken en verbanden leggen, ben met een heel slimme man getrouwd, heb twee hoogbegaafde dochters en ik heb affiniteit met de doelgroep.’

Huisarrest

Als kind verdeelde ze haar aandacht over allerlei zaken, waarbij leren niet haar eerste prioriteit had. ‘Ik zat als kind in allerlei clubjes en was voortdurend dingen aan het organiseren, waarbij mijn aandacht alle kanten op schoot. School vond ik ongelooflijk saai en ik kon me maar moeilijk concentreren. Ook organiseren vond ik lastig. Zo vergat ik vaak mijn gymspullen. Het liep niet lekker op school. Ik begon op het gymnasium. Dat ik nog van school kwam met een havodiploma op zak, was vooral te danken aan mijn moeder, die er op straffe van huisarrest voor zorgde dat ik mijn diploma haalde. Gelukkig maar, denk ik nu, want zonder dat diploma zou het wel heel moeilijk zijn geworden om te gaan studeren. En gelukkig heb ik dochters die niet op hun moeder lijken. Ze doen hun best en leren makkelijk.’

Na de havo deed Sofie Europese studies en vervolgens de pabo. Ze kreeg kinderen en ging parttime in het onderwijs werken. Zo werd ze juf Sofie, werkzaam op een basisschool in Wassenaar. ‘Toen mijn man ziek werd, werd ik kostwinner en ben ik voor mezelf begonnen met een huiswerkinstituut, dat ik na drie jaar verkocht heb. Daarna ben ik mezelf gaan verhuren als projectleider voor plusklassen en dergelijke. En toen brak corona uit.’

Omdat ze voorzag dat de scholen zouden sluiten en haar inkomsten zouden opdrogen, besloot Sofie een mailtje naar de krant te sturen. ‘Mijn voorstel was om een column te schrijven met als onderwerp hoe mijn man met zijn kwetsbare gezondheid – hij lag op dat moment in het ziekenhuis in Breda en was de derde coronapatiënt in Nederland – en ik in quarantaine moesten. Uiteindelijk heb ik zes weken zes dagen per week voor Linda Online geschreven en een halfjaar voor Trouw. In die columns schreef ik ook over thuisonderwijs. Uit mijn stukjes werd al snel duidelijk dat ik in het onderwijs werkte. Omdat mijn columns goed gelezen werden, vroeg Trouw me na een halfjaar of ik niet hun onderwijscolumnist wilde worden.’ 

Even daarvoor had Sofie samen met anderen in Raamsdonksveer een Explora-vestiging (parttime HB-onderwijs) opgezet, gevolgd door vestigingen in ’s Gravenmoer en Breda. Het concept voorzag overduidelijk in een behoefte. ‘Het zag er allemaal hartstikke goed uit, er bleek veel vraag naar ons aanbod. Mijn collega Marleen Punt en ik zijn toen zelfs op studiereis geweest door Amerika. Uiteindelijk ging die reis door corona niet live door, maar vond deze plaats via videoverbindingen met Amerikaanse scholen. Desondanks was het heel leerzaam. The sky is the limit, zeker in Amerika. We zagen een school waar de leerlingen één dag per week zelf de lesinhoud mochten bepalen, mits er minimaal vijf deelnemers waren. Zij kozen helikopterles. De directeur regelde dat ze naar een helikopter konden en uitleg kregen. Voor alle duidelijkheid: dat was op een openbare school, niet op een privéschool.’

Ski’s huren

Tijdens die ‘studiereis’ interviewden Sofie en haar collega diverse Amerikaanse onderwijsprofessionals. Ze gaven lezingen over het HB-onderwijs in Nederland en kregen een inkijkje in plekken waar drop-outs werden opgevangen. Sofie: ‘Al die informatie was nuttig bij de doorontwikkeling van Explora. Naar Amerikaans voorbeeld hebben we op de Explora-school in Breda de verbinding gelegd tussen arme en rijke wijken. Dat zie je goed in de documentaire. Volgens onze wethouder Onderwijs is Breda na Den Haag de meest gesegregeerde stad van Nederland. Het is belangrijk dat kinderen zien hoe het leven ‘aan de andere kant’ eruitziet, zodat mensen begrip voor elkaar krijgen en we gescheiden werelden met elkaar verbinden op grond van talent.’ Dat de verschillen groot zijn, weet Sofie uit eigen ervaring. ‘Een kind uit ’t Ginneken, een wijk in Breda-Zuid waar veelal kansrijke mensen wonen, vroeg een Somalisch jongetje uit Breda-Noord, waar mensen met minder kansen wonen, waarom hij niet op wintersport ging. “Omdat ik geen ski’s heb”, zei dat Somalische jongetje, waarop het jongetje uit Breda-Zuid vroeg: “Maar die kun je toch huren?”’ 

De oprichting van de Explora-afdeling in Breda was omgeven door scepsis bij ouders uit beide wijken, weet Sofie nog goed. ‘Ouders uit Breda-Noord leken niet te kunnen geloven dat hun kind hoogbegaafd was en gebaat was bij speciaal HB-onderwijs en de ouders uit Breda-Zuid betwijfelden of het verbinden van beide wijken een succes zou zijn. Ik heb moeten praten als Brugman om al die 22 ouders mee te krijgen en hen mee te laten werken aan wetenschappelijk onderzoek, zodat we konden aantonen dat ons onderwijs effect had.’ 

Geen vwo-advies

En dan valt het doek. Niet voor Explora, maar wel voor Sofie. Om redenen die niet duidelijk worden in de documentaire en waarover ze niet kan praten omdat de zaak onder de rechter is, houdt het voor haar op bij Explora. ‘We hebben de ouders in Breda een worst voorgehouden en negen maanden later word ik van het project gehaald. Vervolgens vallen veel lessen uit, zijn ouders ontevreden en boos en vallen de kinderen terug in hun oude gedrag. Iedereen een illusie armer en allemaal weer terug bij af. Weet je wat me vooral pijn doet? Dat met name de kinderen uit Breda-Noord hard zijn geraakt. Alle leerlingen van Explora Breda hebben bijna drie maanden geen les gehad, maar het schooladvies dat erop volgde deed alom de wenkbrauwen fronsen. Slechts een van de twaalf kinderen uit Breda-Noord kreeg uiteindelijk een vwo-advies, terwijl het advies voor de leerlingen uit Breda-Zuid veel gunstiger uitpakte. Hoezo kansengelijkheid? De ouders zijn naar de klachtencommissie gestapt en de onderwijsinspectie doet onderzoek naar de gang van zaken. Het Somalische meisje uit de documentaire, hartstikke hoogbegaafd, zou naar het gymnasium gaan. Ze wilde arts worden, maar heeft een havoadvies gekregen. Ik heb het gevoel gehad dat ik al die ouders en kinderen had laten zitten. Ik heb er maandenlang slecht van geslapen.’

Hoe kwam het eigenlijk tot die documentaire? Sofie: ‘Omroep MAX had een prijsvraag uitgeschreven: “Jouw idee op tv”. Daarvoor hadden zich 3,5 duizend mensen aangemeld. Ik won de tweede prijs met het verhaal van een bijzondere oud-leerling, maar dat bleek lastig te verfilmen. Daarom is er toen voor gekozen Explora Breda te volgen. Uiteraard was toen nog niet bekend dat het zo zou aflopen. Negen maanden lang hebben ze mij en mijn leerlingen gevolgd, 25 draaidagen in totaal, een forse investering in tijd en geld.’

Droom

Is HB-onderwijs te weinig ingebed in ons onderwijssysteem en te veel afhankelijk van de bevlogenheid van een enkele expert? Of is de situatie in Breda simpelweg het gevolg van botsende karakters? En wat is in dit verband de rol van de bestuurder? Dat wordt niet helemaal duidelijk en Sofie kan er weinig over kwijt zolang de zaak onder de rechter is. Ondertussen heeft ze de bakens verzet. ‘Ik ben op allerlei vlakken actief (zie kader). Maar als je me zou vragen wat ik het liefst van alles zou doen, dan is dat opnieuw een afdeling voor HB-onderwijs opzetten bij een stichting die het met mij ziet zitten en andersom. Ik ben in onderhandeling met zo’n partij. Ik heb wel een paar wensen. Ik wil meer autonomie en verantwoordelijkheid, en ik wil zeker weten dat we met elkaar op één lijn zitten en dat ik me gesteund voel om kinderen, wijken en culturen met elkaar verbinden. Dat blijft een droom van me en daar blijf ik me met hart en ziel voor inzetten.’