‘Investeer in verschilvaardige leerkrachten’

‘In mijn strijd voor inclusief onderwijs en tegen schooluitval krijg ik vaak wensenlijstjes te horen. Ouders, hulpverleners, wetenschappers, overheden en maatschappelijke belangengroeperingen doen allemaal uitspraken die klinken als: ‘Het onderwijs zou meer…’ Meestal ben ik het met die uitspraken eens. Als het over hoogbegaafdheid gaat, kan ik bijvoorbeeld beamen dat leerkrachten veel meer kennis mogen hebben over wat hoogbegaafdheid is. Ook moet het onderwijs meer voorzieningen bieden, in de vorm van speciale programma’s of klassen, om hoogbegaafde kinderen tot hun recht te laten komen. Ik gun ieder hoogbegaafd kind een leerkracht die niet alleen erkent dat meedraaien in gestandaardiseerd onderwijs lastig is, maar dit ook herkent.

Maar hoe verhouden deze wenselijkheden zich tot een stelsel dat overbelast is, een tekort aan personeel heeft en het al moeilijk heeft met de ‘neurotypische’ leerlingen waarop hun onderwijs zich richt? Tegen deze vraag loop ik in mijn werk als trainer, spreker, leraar en begeleider van ouders van thuiszitters steeds aan. Want wat voor hoogbegaafdheid geldt, geldt ook voor bijvoorbeeld ADHD, ADD, ASS, angst, dwang, trauma, taalachterstanden en cultuurverschillen. Het debat over inclusief en passend onderwijs gaat te veel over wenselijkheden en te weinig over wat haalbaar is. Door het droombeeld van volledig passend onderwijs dreigen we de strijd voor iets beter passend onderwijs te verliezen.’

Ontwikkelrijke, prettige plek

‘Een leerkracht waar hoogbegaafde leerlingen bij varen is intelligent, breed ontwikkeld, geschoold op het gebied van hoogbegaafdheid, flexibel en vaardig in HB-gerichte didactische instrumenten en werkvormen. Maar waarschijnlijk is dat niet haalbaar, aangezien andere leerlingen weer andere specifieke behoeften hebben en het al lastig is om een gemiddeld functionerende leerkracht aan te trekken.

De oplossing voor hoe je hoogbegaafde leerlingen een ontwikkelrijke, prettige plek op school kunt bieden, zoeken we nu in twee richtingen. De eerste is experts van buiten de klas halen, bijvoorbeeld een ib’er, orthopedagoog of hoogbegaafdheidscoach. Nadeel hiervan is dat er wel iets extra’s geboden wordt (wat ook veel capaciteit kost), maar dat de voor het sociaal welzijn belangrijke dagelijkse benadering vanuit de leerkracht niet wezenlijk verandert. Ook leert de leerkracht niet bij over de specifieke behoefte van deze leerlingen.

Een tweede oplossingsrichting is hoogbegaafde leerlingen onderbrengen op speciale scholen, in plusklassen of buitenschoolse ontwikkelplekken. Zulke voorzieningen zijn nuttig, maar ook hier is uitval. Ook valt het op dat laagopgeleide ouders of ouders met een migratieachtergrond deze plekken moeilijker kunnen vinden. Bovendien vinden niet alle hoogbegaafde leerlingen het prettig om op basis van hun hoogbegaafdheid buiten hun ‘gewone’ klas te worden geplaatst.

Voor beide oplossingen geldt dat ze niet inclusief zijn. Ze leiden niet tot een klas waarin van elkaar verschillen een vanzelfsprekende uitdaging is, waardoor leerlingen leren leven in een diverse samenleving. Ook zijn ze allebei duur. Dit argument roept verzet op: “Je gaat toch niet zitten ziften over centen als het om de ontwikkeling van onze kinderen gaat?” Nee, liever niet. Maar de praktijk is dat er concurrentie om tijd en aandacht is in het onderwijs. We maken liever geen afweging tussen een passende plek voor een hoogbegaafde leerling en extra begeleiding voor een leerling met een taalachterstand. Maar het is naïef om te denken dat die concurrentie er niet is.’

Verschilvaardige leerkrachten

‘Er is een derde, niet zaligmakende maar wel realistische oplossing: investeer in verschilvaardige leerkrachten. We mogen niet alles van leerkrachten verwachten, maar we kunnen wel van ze vragen dat ze contact maken met verschillende kinderen over de manier waarop zij verschillen. Bij schooluitvalcasussen van hoogbegaafde leerlingen, waarmee ik in mijn thuiszittersklas en mijn advieswerk voor ouders te maken kreeg, bleken de beschikbaarheid van passende lesstof of ontbrekende kennis over hoogbegaafdheid vaak niet het probleem te zijn. Steeds weer vertellen ouders dat het misging in de benadering van hun kind. Ze noemen vaak een gebrek aan nieuwsgierigheid, geduld, flexibiliteit en luistervaardigheid.

Er zijn nog veel leerkrachten die het contact met hoogbegaafde leerlingen (onbewust) vormgeven rondom de vraag: hoe krijg ik jou ingepast in de vorm van onderwijs zoals ik die nu eenmaal aanbied? We kunnen begrip hebben voor de ontstaansredenen van deze benadering, maar we mogen niet ontkennen dat die houding pedagogisch destructief is. Kinderen zijn loyaal en doen vaak lang hun best om in het aangeboden kader te passen. Maar als hun brein informatie op een heel andere manier verwerkt, zal dit hen op den duur uitputten en demotiveren. Een verschilvaardige leerkracht beschikt over vaardigheden die helpen om met iedere leerling effectief contact te maken over de kernvraag: wie ben je en wat heb je nodig om je in mijn klas gezond te ontwikkelen? Helaas, of gelukkig: daar valt nog wat te winnen.’

Dogma’s loslaten

‘Verschilvaardig zijn is geen natuurtalent. Iedereen kan daarover bijleren. Een investering in de verschilvaardigheid van leerkrachten komt alle leerlingen ten goede en kan een deel van de uitval van hoogbegaafde leerlingen helpen voorkomen. Een verschilvaardige leerkracht kan:

• De eigen vanzelfsprekendheden en dogma’s over leren en ontwikkelen loslaten.
• Aanvaarden dat een ander anders is en dat die ‘andersheid’ iets avontuurlijks is dat niet zomaar te herleiden valt tot categorieën die het voor hemzelf begrijpelijk maken.
• Positief nieuwsgierig blijven naar hoe een ander brein anders functioneert dan zijn eigen brein.
• Didactische vormen, planningen en benaderingen flexibel aanpassen aan wat hij in contact met de leerling ontdekt.
• De leerling verbinden met anderen of andere kennisbronnen vanuit het bewustzijn van zijn eigen kennisgrenzen.
• Kracht putten uit de overtuiging dat diversiteit behalve ingewikkeld ook leuk en uitdagend is, en voorwaarde is voor een gezonde samenleving.

Is dit dan niet ook ideaaltypisch wensdenken? Voorheen misschien wel, toen onderwijs als kerntaak had om uniforme kennis over te dragen op een uniform veronderstelde groep leerlingen. Maar de samenleving is niet meer zo collectief georiënteerd. In het huidige onderwijs is verschilvaardigheid geen bijzaak, maar de kern van het pedagogisch ambacht. Dat vraagt om gezamenlijke, verdiepende reflectie op de werkhouding. De pabo kan deze permanent lerende houding meegeven, de school kan organiseren dat gezamenlijke reflectie een vanzelfsprekende gewoonte wordt, de onderwijsinspectie zou in plaats van op ‘opbrengsten’ kunnen toezien op de aandacht voor dit leerproces.

Er zijn al scholen die dit doen, er is al hulp voor scholen die dit willen (bijvoorbeeld de opleidingen van NIVOZ) en er zijn al leerkrachten die behoorlijk verschilvaardig zijn. Maar er is nog een lange en moeilijke weg te gaan. Het alternatief is dat verschillende belangenbehartigers van diverse manieren waarop kinderen van elkaar kunnen verschillen, strijden om de aandacht van het onderwijs. Wie die strijd ook wint, het zal een wrange overwinning zijn.’